بحران هویت در معماری و شهرسازی ، نگاشته دکتر علیرضا رضوانی

بحران هویت در معماری و شهرسازی

هر گاه پديده‌ یا اثری و در اینجا شهر یا آثار معماری آن، در گذر زمان دچار دگرگونی شود و اگر اين دگرگونی دارای پيوستگی و در تعامل طبيعی درونی و بيرونی شکل گيرد، شکل جديد پديده به دلیل پیوند با آنچه بوده دارای انسجام و اعتبار است و در ادامه نیز ساختارهای جديد يکی پس از ديگری در ارتباط با سازمان پیشین و اولیه متولد می‌شوند.

  مداخله در کنشهای درونی و حتی بیرونی اثر گذار و قطع این فرگشت، اگرچه ممکن است چهره‌ای تازه و معنايی ديگر را برای آن پديده سبب شود لیکن اغلب اين همانی نخواهد بود که حصول آن از دل تحول تاريخی آن انتظار می‌رفت؛

تقابل و تعارض محتمل بين شکل جديد و آنچه انتظار می رفت، نتيجه منطقی قطع فراشد تاريخی است و از آنجا که اين دگرگونيها نه در اثر عوامل ساختار مدار بلکه به سبب تحول عناصر فرافکن (سياست، اقتصاد و فرهنگ) رخ داده است، آنچه فضای شهری چه در مقياس شهری و چه در عرصه معماری عرضه می دارد با آنچه طلب می کنيم در تعارض قرار می‌گيرد.

...از چند دهه گذشته، پرسش درباره هویت و چیستی آن بی‌تردید یکی از مهم‌ترین پرسشها در حوزه فرهنگ و تمدن ایرانی و اسلامی بوده است. اندیشمندان و منتقدان، هنرمندان و معماران، مردم و مدیران، بسیار در مورد آن نوشته و گفته‌اند. توجهی چنین همه‌گیر نشان از اهمیت آن دارد و ضرورت  گفتگو در خصوص آن‌ را بیش از پیش آشکار می‌کند.

انتقال مظاهر تمدن غرب به کشورمان تبعات و عوارضی را به همراه داشته که از آن به عنوان "تهاجم فرهنگی" یاد می‌کنیم و هرکس به نوعی نگرانی و ناخشنودی خویش را از این شرایط ابراز می‌کند.

دگرگونيهای اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سياسی دو سده اخير به شکل جديدی از اين روابط در معنای عام آن انجاميده است و شهر به عنوان تبلور کالبدی اين دگرگونيها نمايه‌ای پررنگ از آن است و به ناچار روابط کالبدی–فضايي تازه، مفهومی جديد از مديريت در جايگاه "هدايت" و شهروندی در جايگاه "بهره‌بردار" را مطرح می‌کند  و لازم است توجه شود که شهر نبايد از پاسخ گفتن به نياز کيفی که همان هويت ارزش مدار فضا است، غافل شود و در این جايگاه است که نقش سياستمداران، برنامه‌ريزان و سرمايه‌گذاران شهر در کنترل و هدايت اين کشتی طوفان زده اهمیت می یابد.

روابط جدید اقتصادی و سیاسی، استعمار و استثمار به شیوه‌های نوین، نه‌تنها در قالب جنگ و تصرف کشورها بلکه با داعیه دموکراسی، ابزار جدیدی برای مواجهه نیاز دارد که با آن آشنا نبوده و ‌به‌ آن مجهز نیستیم.

دهکده جهانی ارتباطات، حجم گسترده اطلاعات و سرعت روزافزون در پیشرفت علوم و فنون، فضایی را فراهم کرده است که ناگزیر به حضور در آن هستیم بدون آنکه معیار سنجش و قدرت انتخاب و گزینش داشته باشیم. چنین است که ارگانیسم حوزه‌های مختلف عملکردی جامعه و در اینجا شهرهای ما، دچار نقصان و اختلال شده و "بحران هویت" تظاهر کرده‌ است.

به اتکای نظر "شایگان"، جامعه ایرانی نه به‌طورکامل سنتی و نه به طور مطلق مدرن است. نگاه او از یک سو به جهان مدرن است و از سوی دیگر به‌دلیل وابستگیها و تمایلاتش به دنیای سنت وابسته است و به این دلیل نه به سنت تعلق دارد نه به مدرنیته؛
می‌کوشد که مدرن باشد زیرا تمایل دارد از نتایج آن بهره‌مند گردد و از طرفی به دلیل تفکر سنتی و هنجارهای ناشی از آن قادر به برقراری پیوند درست با آن نیست و در روند تعامل با آن متوقف می‌شود.  

افزایش جمعیت، نیاز به مسکن،  گسترش سازمانها و مؤسسات، افزایش ساخت و ساز، ترافیک، آلودگی هوا و بحران های زیست محیطی و بسیاری مسائل دیگر، و در این میان نبود و کمبود قوانین و ضابطه‌های لازم و ناکارآمدی سیستمهای اجرایی و مدیریتی، فرصتها و تمرکز لازم برای مواجهه با این شرایط را از ما سلب کرده است.

"لینچ" بیان می کند: «شهرها نماينده بی‌رحم تمدن و فرهنگ ملتها هستند» اگر چنین باشد ما تأثیر تمامی آنچه دچار آن هستیم را در شهرهایمان شاهدیم.

اما چگونه می‌توانيم هویت شهرهایمان را بسنجیم و برای حفظ ارزشها و ارتقای آن اقدام ‌کنیم؟ به‌طورقطع اولین اقدام، انجام فعالیتهای پژوهشی در شناخت درست مسئله و مباحث مختلف مرتبط است.
لیکن قبل از آن برای پاسخ دادن، می‌بایست پرسش را فهمید:

  "هویت چیست؟" و بحران در کجاست؟

(علیرضا رضوانی، 1385، مجله شارستان،شماره 12 و11 و علیرضا رضوانی، در جستجوی هویت شهری مشهد، 1384)