فروپاشی معنای واژگان در معماری معاصر ایران ، نگاشته علیرضا مشهدی‌میرزا

روپاشی معنای واژگان
صداقت و دروغ در معماری معاصر ایران
نگاشته علیرضا مشهدی‌میرزا

معماری صرفاً ساختن بنا نیست؛ این هنر آینه‌ی فرهنگ، نیازهای انسانی و ارزش‌های اجتماعی است. در قلب آن، «صداقت» جایگاهی بنیادین دارد: مصالح همان‌طور که هستند به‌کار گرفته می‌شوند، فضاها در پاسخ به نیاز واقعی شکل می‌گیرند و روایت بنا در پیوندی صریح با فرهنگ و اقلیم قرار دارد. اما آن‌گاه که صداقت از معماری حذف شود، دروغ، کلیشه و نمایش جای آن را می‌گیرند. پرسش اینجاست: معماری معاصر ایران چگونه میان این دو قطب حرکت کرده و چه پیامدهایی داشته است؟

۱. زیبایی‌شناسی؛ اصالت در برابر نمایش

معماری صادقانه زیبایی خود را از ذات مصالح و هماهنگی فضاها می‌گیرد. خانه‌های سنتی یزد و کاشان که خشت و آجر را بی‌پرده به نمایش می‌گذارند، نمونه‌های روشن این نگاه‌اند. در مقابل، برج‌های لوکس شمال تهران با نماهای رومی پرزرق‌وبرق تنها یک پوسته‌ی جعلی عرضه می‌کنند که هیچ ارتباطی با فرهنگ و عملکرد داخلی ندارند. این همان جایی است که زیبایی اصیل جای خود را به نمایش سطحی می‌دهد.

۲. عملکرد؛ فضا در خدمت زندگی یا ژست؟

وقتی صداقت حذف شود، کارکرد واقعی فضا قربانی نمایش می‌شود. حیاط‌های مرکزی و بادگیرهای خانه‌های کویری قرن‌ها پاسخی صادقانه به اقلیم بوده‌اند. اما امروز نماهای شیشه‌ای سرتاسری در تهران، مصرف انرژی را بالا برده و آسایش ساکنان را از بین برده‌اند. در اینجا، معماری به‌جای خدمت به زندگی، به ویترینی برای جلوه‌فروشی بدل شده است.

۳. پرهیز از کلیشه‌ها و برچسب‌های جعلی:

یکی از ابزارهای رایج دروغ در معماری معاصر ایران، استفاده از کلیشه‌ها و شعارهای بی‌پشتوانه است. در مسابقات معماری، فرم‌های تکراری و هندسی به‌عنوان «خلاقیت» عرضه می‌شوند. پروژه‌ها با برچسب‌هایی چون پایداری یا الهام از سنت معرفی می‌شوند، در حالی که نه اقلیم را در نظر گرفته‌اند و نه فرهنگ را. این برچسب‌ها بیش از آنکه حقیقتی در خود داشته باشند، ابزاری برای فریب داوران، کارفرمایان و مخاطبان عام‌اند.

۴. اجتناب از روایت‌های دروغین از اصالت:

در بسیاری از پروژه‌ها، داستان‌هایی ساختگی برای اتصال به گذشته یا فرهنگ بومی ساخته می‌شود. بازسازی خانه‌های تاریخی در  شهرهای تاریخی با افزودن نمادهایی غیر مرتبط و کیچ  نمونه‌ای از این روند است. در چنین شرایطی، معماری به‌جای بازتاب اصالت، به صحنه‌آرایی برای فروش تقلیل پیدا می‌کند.

 پیامدهای اجتماعی و حرفه‌ای:
-  بی‌اعتمادی کارفرمایان: وعده‌های طراحی در مرحله‌ی اجرا محقق نمی‌شوند.
- گمراهی نظام مسابقات: داوران به‌جای مواجهه با اندیشه‌های تازه، با نمایش‌های صوری روبه‌رو می‌شوند.
- ازخودبیگانگی مردم: شهروندان در فضاهایی زندگی می‌کنند که نه با نیازهایشان سازگار است و نه با فرهنگشان.
- تضعیف جایگاه معمار: معمار از خالق فضا به تکنسین ظاهر تقلیل پیدا می‌کند.

جمع بندی
حذف صداقت از معماری، آن را از «هنر زندگی» به «صحنه‌سازی موقت» تقلیل می‌دهد. متأسفانه بخش بزرگی از معماری معاصر ایران گرفتار همین دام است: کلیشه‌ها جای نوآوری را گرفته‌اند، برچسب‌های جعلی جای اندیشه را و روایت‌های ساختگی جای اصالت را. در برابر این روند، راه نجات بازگشت به صداقت است؛ یعنی طراحی‌ای که از نیاز واقعی انسان، بستر فرهنگی و شرایط اقلیمی آغاز شود. تنها با این رویکرد است که معماری می‌تواند از دام دروغ رها شده و بار دیگر به هنری اصیل و زنده بدل شود
هدف این نقد متهم کردن افراد یا پروژه‌ها نیست؛ بلکه هشدار نسبت به عواقب حذف شفافیت و صداقت در معماری است. آنچه ما ادعا می‌کنیم و آنچه در عمل ساخته می‌شود، دیر یا زود با خط‌کش زمان سنجیده خواهد شد. اگر این استراتژی غلط به اپیدمی بدل شود، روزی فرا خواهد رسید که حتی اگر کسی با صداقت سخن بگوید و معماری‌ای صادقانه بیافریند، نه گوش شنوایی برای آن وجود خواهد داشت و نه باوری از سوی جامعه.

و آنگاه حتی اصالت واژگان نیز زیر سؤال خواهد رفت. اصطلاحاتی چون پایداری، بوم‌گرایی و زمینه‌گرایی فاقد هرگونه بار معنایی و فناوری خواهند شد. در چنین فضایی، این واژگان تنها به ابزاری برای نمایش بدل می‌شوند و معماران مانند شارلاتان‌هایی به نظر خواهند رسید که از زبان معماری سوءاستفاده می‌کنند.
بنابراین، بازگشت به صداقت نه صرفا یک انتخاب  ، بلکه ضرورتی حیاتی برای آینده معماری ایران است. تنها با صداقت است که می‌توان اعتماد جامعه را بازگرداند و این هنر را دوباره به «هنر زندگی» بدل ساخت.

برداشت از کانال دیده بان  معماری ایران

https://t.me/architecturemonitor